| |
Brusselse bronnen: een erfgoed dat bescherming verdient
 |
| Bron van de Vuylbeek (Bosvoorde) © H. Welens |
Bronnen zijn een onderbelicht deel van ons blauwe erfgoed. Ze voeden onze beken en vijvers, die sommige Brusselse wijken sieren en er zorgen voor verkoeling. Vroeger hadden ze ook een belangrijke sociale functie, want mensen kwamen elkaar tegen wanneer ze bronwater gingen halen, en sommige bronnen waren ook belangrijk binnen het volksgeloof. Bronnen zijn van nature kwetsbaar en kunnen heel snel verdwijnen als gevolg van graafwerken bijvoorbeeld. In de voorbije twee eeuwen heeft de verstedelijking van Brussel heel wat bronnen letterlijk van de kaart geveegd. Coördinatie Zenne zet zich op verschillende manieren in om dat relatief onbekend erfgoed te bewaren, onder andere door een gedetailleerde inventaris van alle bronnen op te stellen.
Tot nu toe werden op die manier meer dan 200 bronnen in het Brusselse Gewest gelokaliseerd.
 |
| Vallei van de Roodkloosterbeek |
Bronnen doorheen de geschiedenis
Een bron is een plek waar water op natuurlijke wijze uit de grond komt, uit een watervoerende laag (d.w.z. de gesteentelaag waarin het grondwater zich bevindt). Die watervoerende laag wordt zelf gevoed door regenwater dat in de bodem doordringt. De tijd die dit water onder de grond doorbrengt voordat het weer aan de oppervlakte verschijnt in de vorm van een bron kan variëren van een paar dagen tot meerdere eeuwen! Bronnen bevinden zich meestal op de bodem van valleien, dicht bij een waterloop, vijvers of moerassen die ze voeden. Al die zogenaamde waterlichamen bestaan dus dankzij een of meer bronnen en zijn zelf een belangrijk onderdeel van het zogenaamde blauwe netwerk.
Eeuwenlang waren bronnen en putten de enige bron van kwaliteits-water voor de Brusselse bevolking. Vanaf de Middeleeuwen werden buizenstelsels aangelegd om het water beter op te vangen en naar de bewoonde gebieden te leiden. De eerste grote waterleidingnetten werden aangelegd door kloostergemeenschappen (de abdijen van Vorst, Onze-Lieve-Vrouw ter Kameren, enz.).
 |
| Sint-Annafontein © A. Mellas |
In Sint-Gillis werd het water van de bronnen van de Elsbeek al vroeg opgevangen en via leidingen verbonden met openbare fonteinen in de Brusselse vijfhoek.
In het begin van de 17e eeuw werd het water van de bronnen van de Broebelaar (Etterbeek) via leidingen naar het Coudenbergpaleis gepompt! Sommige bronnen waren gewijd aan een patroonheilige en speelden ook een rol in de religieuze devotie. Denk maar aan de Sint-Guidobron (Anderlecht), de Sint-Gertrudebron (Sint-Jans-Molenbeek), de Sint-Annabron (Laken) en de Sint-Lendriksborre (Neder-Over-Heembeek), waarvan gezegd werd dat het water een hele reeks kwalen kon genezen.
Halverwege de 19e eeuw werden die bronnen steeds minder gebruikt om er drinkwater te halen, aangezien er een moderner waterleidingnetwerk ontstond om water tot in de huiskamer te brengen.
Zo verdwenen de bronnen stilaan uit beeld. De snel oprukkende verstedelijking van de 19e, 20e en 21e eeuw had tot gevolg dat veel van die bronnen zelfs helemaal verdwenen: bronnen raakten bedolven onder straten en wegen, gebouwen en parkeerplaatsen.
Een inventarisatie drong zich op
 |
| Terug naar de bron-wandeling (Schaarbeek) |
In 2015 maakte Hans Welens er ons op attent dat de kaart Bruxelles Ville d'Eau, een uitgave van het Gewest, slechts 21 bronnen vermeldde, terwijl hij er zelf veel meer kende. Onder zijn impuls en met zijn medewerking startte Coördinatie Zenne een groot project om dit kleine blauwe erfgoed beter bekend te maken bij de verantwoordelijke beheerders en het grote publiek, zodat het erkend en beschermd kon worden. Daarvoor neemt onze vzw verschillende initiatieven: onderzoek (op basis van oude kaarten, documenten, vergaderingen en veldwerk), gegidste wandelingen in het kader van de reeks Terug naar de bron waarbij we zowel het grote publiek als verschillende specialisten samenbrengen, inventarisatie van bronnen (werk van lange adem!), uitwerken van wandelroutes, aanleg van een databank (met teksten, kaarten, foto's en filmpjes) die beschikbaar is via onze website.
 |
| Terreininventarisatie in Ukkel |
Na veel voorbereidend werk trokken we tussen 2020 en 2022 door de Brusselse valleien om de bronnen heel nauwkeurig te lokaliseren met behulp van een GPS. Daarbij konden we rekenen op de waardevolle en regelmatige hulp van Hans, maar ook van Abdessamad Mellas, twee enthousiaste vrijwillige medewerkers. Ook het advies en de hulp van Leefmilieu Brussel, gemeenteambtenaren, buurtbewoners en lokale verenigingen waren een sleutel tot het succes van die inventaris. In totaal hebben we tot nu toe meer dan 200 bronnen kunnen identificeren. Dat lijkt misschien een groot aantal maar ooit telde het Brussels gewest er nog veel meer. De gegevens over de ligging van de bronnen hebben we doorgegeven aan Leefmilieu Brussel, dat de bronnen afgelopen lente opnieuw heeft opgenomen in zijn cartografische instrumenten.
 |
| Bron van de Keelbeek © H. Welens |
Hoewel de meeste geïnventariseerde bronnen zich in natuurgebieden bevinden die nog bewaard zijn gebleven, en waarvan sommige zelfs beschermd zijn, bevinden verschillende bronnen zich ook in verstedelijkte gebieden: op de speelplaats van een school, in een ondergrondse parkeergarage, langs een weg, in een garage of zelfs onder een kapel. Bronnen die zich op bouwgrond bevinden, dreigen nog steeds te verdwijnen. Onlangs nog verdween de bron van de Keelbeek in Haren onder de nieuwe gevangenis, en de Golgothabron in Vorst werd zwaar beschadigd door de bouw van appartementen. Hierbij moeten we ook opmerken dat de kwaliteit van bronwater over het algemeen goed is, maar dat Leefmilieu Brussel (dat liever geen risico's neemt) het water ongeschikt voor consumptie beschouwt. In meer verstedelijkte omgevingen kunnen waterhoudende grondlagen, en dus het bronwater dat die lagen voeden, soms inderdaad voor een deel vervuild zijn door oude industriële vervuiling of door lekken in de riolering.
Behalve die bestaande bronnen hebben we ook meer dan 50 verdwenen bronnen opgelijst. Hoewel ze als gevolg van de verstedelijking niet meer zichtbaar zijn in het straatbeeld, is het water van een aantal bronnen ondergronds wellicht nog steeds aanwezig. Sommige verdwenen bronnen leven trouwens verder in plaatselijke toponiemen. Denk maar aan de Bronstraat in Sint-Gillis, Heiligenborre (een straat) in Bosvoorde en de Ecole de la Source in Evere.
Bescherming en opwaardering
De erkenning van die bronnen op de cartografische instrumenten van Leefmilieu Brussel is uiteraard een grote stap voorwaarts. We moeten er echter ook op wijzen dat heel weinig Brusselse bronnen momenteel wettelijk beschermd zijn. Alleen de bronnen die het beginpunt vormen van een waterloop die opgenomen is in de Atlas van de Brusselse waterlopen en de bronnen die gebruikt worden als meetpunt voor de kwalitatieve en kwantitatieve toestand van het grondwater, zijn beschermd.
 |
| Bron van de Doolegt (Evere) © H. Welens |
We hebben ook kunnen vaststellen dat het water van een derde van de geïnventariseerde bronnen rechtstreeks of onrechtstreeks in een riool terechtkomt (bijvoorbeeld via de overloop van een vijver), waar zuiver bronwater natuurlijk niets te zoeken heeft. Een ander probleem is de doorstroming van grondwater naar bronnen. Als gevolg van de steeds maar oprukkende bodemverharding door de snel toenemende verstedelijking daalt het grondwaterpeil in het Brusselse Gewest geleidelijk, waardoor het debiet van sommige bronnen afneemt. Een aantal bronnen dreigt zelfs droog te vallen en dus te verdwijnen. Tot slot vormen niet alleen bouwprojecten een voortdurende bedreiging: ook bodemverdichting door wandelaars in drukbezochte brongebieden kan een gevaar vormen voor bronnen.
 |
| Sint-Lendriksborre © J.C. Leerschool |
Leefmilieu Brussel herstelt geleidelijk aan het blauwe netwerk in de groene ruimten die het beheert, maar daarnaast zijn er de laatste jaren ook andere actoren die mee aan de kar trekken. Een aantal Brusselse gemeenten zijn begonnen met het behouden, herstellen en opwaarderen van sommige van hun bronnen die in verstedelijkt gebied liggen. De gemeente Anderlecht heeft bijvoorbeeld het water van twee bronnen afgeleid naar de Neerpedebeek (tot voor kort stroomde dat water naar de riolering). Ook de gemeente Ukkel doet inspanningen om bronnen opnieuw aan te sluiten op het blauwe netwerk. De gemeente Vorst heeft een project opgestart om drie verdwenen bronnen terug zichtbaar te maken in open lucht. In Sint-Gillis is er opnieuw aandacht voor de bronnen van de Elsbeek. In Neder-Over-Heembeek, ten slotte, werd de Sint-Lendriksborre, die er verlaten bij lag in een privébos, ingericht en opgewaardeerd door La Ferme Nos Pilifs. Meer recent hebben drie jonge stedenbouwkundigen naar aanleiding van een projectoproep van de Brusselse bouwmeester een project gelanceerd om bronnen waarvan de situatie precair blijft, te beschermen en te herwaarderen. Daarnaast zijn er een aantal initiatieven in dichtbebouwde wijken om regenwater terug in de grond te laten dringen, bijvoorbeeld door middel van regentuinen.
Voor de toekomst hoopt Coördinatie Zenne dat dit soort herstelprojecten navolging krijgt, waarbij bronwater zoveel mogelijk terug wordt aangesloten op het blauwe netwerk. En daar waar waterlopen ontbreken, in dichtbebouwde wijken, zou men kunnen overwegen om nieuwe kleine stadsrivieren aan te leggen, naar het voorbeeld van wat een paar jaar geleden in het centrum van Aken werd gedaan. Hoe mooi dat kan zijn, ziet u in het filmpje via de link hieronder.
Juli 2023 - Coördinatie Zenne
Stadsrivier in Aken (video): Der Johannisbach kommt ans Licht - YouTube
|
|
